کم توجّهی و بی توجّهی در کودکان (قسمت دوّم)

در مقاله قبلی گفته شد که یکی از علائم ADHD یا بیش فعالی در کودکان کم توجهی و بی توجهی است. اما آیا هر کودکی که بی توجه است ADHD دارد؟ قطعاً خیر. در این مقاله قصد داریم به علل گوناگونی که منجر به بی توجّهی در کودکان می شود بپردازیم!

آیا به‌ راحتی حواس کودک شما پرت می‌شود و یا حتّی زمانی که سعی دارد کاری را به بهترین شکل انجام دهد، مدام دچار اشتباه می‌شود؟ آیا بعضی اوقات کارها یا حرف‌های خود را فراموش می‌کند؟ آیا نشستن و گوش دادن به صبحت‌های دیگران برای او دشوار است؟ اگر  پاسختان به سؤال‌های بالا مثبت است، ممکن است فرزند شما دچار مشکل عدم تمرکز باشد.

بی‌توجهی و دشواری در جمع‌کردن حواس، از نشانه‌های تمرکز پایین است. مشکل عدم تمرکز، می‌تواند پیامدهایی فراتر از فراموشی‌های ساده داشته باشد و در موقعیّت شغلی، روابط اجتماعی و یادگیری مهارت‌ یا اطلاعات جدید نقشی مخرب ایفا کند.

بسیاری از والدین نگران وضعیّت تمرکز کودکشان هستند. همه روزه خانواده‌های زیادی برای این موضوع نزد پزشک متخصّص رفته و راه درمانی برای آن می‌خواهند.

“آتش بدون دود است، از دیوار راست بالا می‌رود، معلّمش می‌گوید سر کلاس حواسش جمع نیست و خودتان هم در خانه دیده‌اید که هوش و حواسش، مثل بچّه خرگوشی این طرف و آن طرف می‌پرد، شما کلافه شده‌اید، نمی‌دانید چه کنید که مثل بچه‌های خوب توی فیلم‌ها، یک گوشه بنشیند و درس بخواند و سرش را از روی کتاب برندارد.”

به جای روانشناس یا روانپزشک، یکراست می‌روید سراغ اینترنت و پی مشکل فرزندتان می‌گردید و دست آخر نتیجه می‌گیرید که او «بیش فعّال» است اما داروخانه به شما داروی بیش فعّالی نمی‌دهد مگر آن که فرزندتان را به یک روانپزشک نشان دهید. در مطبّ به دکتر التماس می‌کنید به فرزندتان دارویی برای کنترل بیش فعّالی بدهد و او دائماً تکرار می کند «باور کنید این بچه بیمار نیست اما شما با این داروها بیمارش می‌کنید!»

این جمله را بارها و بارها اساتید و روانشناسانی همچون دکتر فاطمه منفرد پویا، در طول گفتگویشان تکرار می‌کنند و از والدین می‌خواهند به بچه‌هایی که نمی‌توانند تمرکز کنند، برچسب «بیش فعّالی» نزنند و در عوض سعی کنند عللی را که باعث متمرکز نشدن کودک بر کارهایش می‌شود کشف کنند. اگر بی‌حواسی فرزندتان جدّی است، باید حتماً به روانشناس یا روانپزشک مراجعه کنید.

این روزها خیلی از والدین گلایه می‌کنند که فرزندانشان، بخصوص برای درس خواندن، تمرکز کافی ندارند و برخی والدین نگرانند که شاید علّت متمرکز نشدن کودکشان بیش فعّالی باشد. هر کم حواسی یا شیطنت یا کم تمرکزی، بیش فعّالی نیست. عوامل گوناگونی ممکن است بر توانایی کودکان در تمرکز کردن اثر بگذارد. گاهی کودک مشکلات جسمانی مانند تیروئید یا کم خونی دارد که باعث می شود نتواند متمرکز شود گاهی هم محیط زندگی کودک مناسب نیست برای مثال خانواده‌های متشنّج و با درگیری زیاد، کودکانی کم حواس پرورش می‌دهند.

شاید برایتان عجیب باشد اما خانواده‌هایی که بیش از اندازه بر رفتار فرزندان نظارت می‌کنند هم باعث ناتوانی کودک در تمرکز کردن می‌شوند. البته من حدّی از نظارت والدین بر کودک را مجاز می‌دانم اما وقتی کار به جایی می‌رسد که پدر و مادر حتّی در بازی بچّه دخالت می‌کنند، بیش از اندازه «باید» به زندگی کودک تزریق می‌کنند، دائماً برایش قانون وضع می‌کنند و راهنمایی‌اش می‌کنند، من نتیجه می‌گیرم که آنها نظارت بر کودک را از حدّ گذرانده‌اند.

چرا نظارت بیش از اندازه خانواده بر کودک، بر تمرکز او اثر می‌گذارد؟

انتظارات والدین از کودک در این نوع خانواده‌ها، بالا و غیرواقع‌بینانه است و او نمی‌تواند این انتظارات را برآورده کند، در نتیجه مضطرب می‌شود و این اضطراب، قدرت تمرکزش را می‌گیرد و حواسش را پرت می‌کند.

تفاوت کودک بیش فعّال با کودک کم تمرکز چیست؟

کودک بیش فعّال علایم واضحی برای روانشناس و روانپزشک دارد. چنین کودکی علاوه بر توجّه نکردن به محیط اطراف، گیج، خشمگین و پرخاشگر است و نمی‌تواند هیچ کاری را کامل کند و تنبیه می‌شود و این تنبیه‌ها بر خشم و پرخاشگری‌اش می‌افزاید. کودک بیش فعّال همچنین پرسش‌های نا‌به‌جای زیادی مطرح می‌کند و بسیاری از کارهایش تکراری است.

متاسفانه اصطلاح بیش فعّالی میان خانواده‌ها مُد شده است و آنها به محض این که می‌بینند کودک‌شان شیطنت می‌کند یا حواس پرت است موضوع را به بیش فعّالی نسبت می‌دهند و اصرار می‌کنند که برای فرزندشان دارو بگیرند در حالی که این داروها کودکان سالم را بیمار می‌کند برای مثال کودکان ۴-۵ ساله کمتر می‌توانند بنشینند یا راه بروند و ترجیح می‌دهند دائماً جست و خیز کنند و اگر این بالا و پایین پریدن‌ها که به خیال پدر و مادر شلوغ‌کاری است اتفاق نیفتد، مغز کودک، کامل نمی‌شود.

به همین علّت است که ما معمولا در مهدکودک ها از مربی ها می خواهیم کودکان بی تحرک و بیش از اندازه آرام را معرفی کنند و از دیدگاه ما امکان دارد این نوع کودکان سالم نباشند. بنابر این اگر فرزندی دارید که تمرکز ندارد اولین احتمال تان نباید بیش فعالی باشد.

• چرا معمولا نا توانی بچه ها در تمرکز درکلاس درس آشکار می شود؟

در گام اول باز هم باید خانواده را بررسی کنیم. بسیاری از کودکانی که در خانواده مشکل دارند توانایی تمرکز سر کلاس درس را ندارند و خودشان را به کارهای دیگری مشغول می کنند. در گام دوم ، باید شرایط کلاس درس را بسنجیم. گاهی کودک نمی تواند ارتباط مفیدی با آموزگارش برقرار کند. در نتیجه کلاس و آنچه آموزگار می گوید برایش جذابیتی ندارد. گاهی محیط کلاس باعث حواس پرتی دانش آموزان می شود حتی ممکن است عواملی مانند سرما، گرما، رنگ دیوارها ، محل نشستن و حتی نوع لباس و کفش کودک بر تمرکزش اثر بگذارد.

به این نکته هم باید توجه داشته باشید که کودکان، مانند بزرگسالان مدت زمان معینی برای درک مطلب دارند و پس از آن باید مدت کوتاهی استراحت ذهنی داشته باشند و سپس بار دیگر یادگیری را آغاز کنند.

• آیا میزان ساعات خواب و تماشای تلویزیون هم بر توانایی تمرکز کودکان اثر دارد؟

در خانواده هایی که نظمی در خواب و خوراک وجود ندارد یعنی خانواده زمان مشخصی برای خوابیدن و خوردن وعده های غذایی ندارند، بویژه در خانواده هایی که زمان خوردن شام به نیمه شب می رسد، کودکان خواب مفید کمتری دارند و بیشتر با مشکل تمرکز رو به رو هستند. متوسط خواب کودک باید حدود ۸ ساعت باشد و کودکانی که کمتر از این میزان می خوابند در طول روز نمی توانند مانند همسن و سال های شان به مطالب دقت کنند.

من با تماشای تلویزیون هم مخالف نیستم اما باید میزان ساعات تماشای تلویزیون برای کودکان مشخص و محدود باشد. عوض شدن دائمی تصاویر مقابل چشم کودک، در طول ساعت های متمادی ، آنها را کم حواس می کند.

• اگر کودک مایل نباشد از ساعت خواب یا میزان ساعات تلویزیون تماشا کردن که ما برایش تعیین کرده ایم تبعیت کند، می توانیم از روش های تنبیهی برای وادار کردنش استفاده کنیم؟

روش های تنبیهی بویژه تنبیه فیزیکی برای کودکان مفید نیست. اجازه بدهید یک پدیده جالب علمی را برای تان شرح بدهم که احتمال دارد تا کنون نشنیده باشید. تنبیه بدنی باعث ترشح هورمون هایی در بدن می شود که حس لذت را در فرد افزایش می دهد و به همین علت کودک پس از مدتی از کتک خوردن لذت می برد. در تنبیه کلامی هم موضوع پس از مدتی برای کودک کهنه می شود و دیگر نسبت به آن واکنشی ندارد.

• بنابر این با کودکی که دایما از قوانین مربوط به ساعات تعین شده خواب و تلویزیون نگاه کردن سرپیچی می کند چگونه باید برخورد کنیم؟

سیستم خانواده باید از اساس مرتب شود یعنی اگر قانونی وضع می شود همه اعضای خانواده به ظاهر هم که شده باید از آن تبعیت کنید. برای نمونه ما از فرزندمان می خواهیم که راس ساعت ۱۰ شب بخوابد باید شرایط خواب او را فراهم کنیم یعنی حتی اگر مشغول تماشای تلویزیون هستیم مدتی آن را خاموش کنیم و محیطی امن و ساکت برای کودک بوجود بیاوریم که به خوابیدن ترغیب شود یا اگر زمان تلویزیون تماشا کردنش تمام شده اما از این که ما هم مشغول تماشای برنامه ای هستیم سوء استفاده می کند و می خواهد به تماشای تلویزیون ادامه دهد باید برای مدتی تلویزیون را خاموش کنیم و از او بخواهیم به برنامه های دیگرش برسد.

استفاده از سیستم تشویق هم برای اصلاح رفتاری کودکان بسیار موثر است. تشویق نباید صرفا مادی باشد چون پس از مدتی ارزشش را از دست می دهد اما تشویق های کلامی بر کودکان اثر مثبتی دارد. علاوه برا این می توانید کوپن هایی درست کنید و در ازای کارهای خوب مانند تمرکز سر کلاس یا گرفتن نمره خوب به او کوپن بدهید و وقتی به رقمی مشخص رسید، به او جایزه مادی در حد وسع و توانایی خانواده بدهید مثلا او را به سینما یا پارک ببرید.

نکته دیگر این است که اگر بچه های کم تمرکز، بازیگوشی و شیطنت می کنند و نمی خواهند از برنامه های ما تبعیت کنند به آنها بگوییم که رفتار شان را دوست نداریم و به هیچ وجه نگوییم که به علت قانون شکنی شان، خودشان را دیگر دوست نداریم.

از سوی دیگر باید بدانیم که برنامه ریزی خوب، نباید خشک و انعطاف ناپذیر باشد. از بچه ها در طراحی برنامه های شان کمک بخواهید برای مثال به کودک بگویید تو مایلی از چه ساعتی تا چه ساعتی درس بخوانی یا چه ساعتی بیشتر دوست داری تلویزیون تماشا کنی ؟ برنامه ریزی خوب نسبت به شرایط خاص تغییر پذیر و در حد توانایی های کودک است.

• بازی های رایانه ای هم ممکن است بر تمرکز بچه ها اثر بگذارد؟

 اگر این بازی ها در زمان محدود و با برنامه ریزی باشد اشکالی ندارد اما مشکل زمانی پیش می آید که کودک، زمان بسیار طولانی را صرف بازی رایانه ای می کند یا بازی برای سنی بالاتر از سن او طراحی شده است.

• ناتوانی در تمرکز کردن چه ربطی به هوش دارد؟

هم یک کودک باهوش و هم یک کودک کم هوش می توانند کم حواس باشند پس نمی شود گفت ارتباط معنی داری میان شان وجود دارد. گاهی به نظر می آید بچه هایی که تمرکز ندارند ، انرژی زیاد تخلیه نشده ای دارند که در زمان انجام کارهایی مهم آنها را وا می دارد شیطنت کنند. در برخی موارد علت نامتمرکز بودن کودکان تخلیه نشدن انرژی آنهاست. بچه ها حتما باید بازی کنند. چون بازی هم انرژی شان را تخلیه می کند و هم باعث تکامل مغزشان می شود . ثبت نام کودک در کلاس ورزشی هم به تخلیه انرژی کمک می کند. اما اگر کلاس ورزشی به شکل آموزش اجباری در بیاید و کودک صرفا به کلاس برود تا فنون و قوانینی را یاد بگیرد پاسخ تان منفی است و تاثیری در تخلیه انرژی اش ندارد. کودک باید به محیطی برود که آزادانه بتواند جست و خیز و شیطنت کند. من رفتن به پارک و بازی های گروهی با کودکان دیگر را پیشنهاد می کنم.

وقتی نمرات کودک در مدرسه پایین باشد یا ناگهان افت کند باید شک کنید که شاید نمی تواند متمرکز باشد. در این زمان والدین لازم است با روانشناس یا روانپزشک، توانایی کودک خود را در تمرکز کردن بسنجند. ناتوانی در تمرکز کردن فقط مختص بچه ها یا  نیست و نوجوان ها هم ممکن است دچار چنین مشکلی شوند. به طور کلی وقتی فشار اضطراب بر فرد زیاد می شود او در تمرکز کردن دچار مشکل می شود و این به سن بستگی زیادی ندارد برای مثال در نوجوان های دبیرستانی ، بویژه در دوره پیش دانشگاهی ، گاهی اضطراب کنکور باعث می شود بچه ها نتوانند درس بخوانند و دایما به حجم نخوانده های شان فکر کنند.

• توصیه‌های مفید به والدین کودکان کم توجه

اگر فرزندتان دچار کم توجهی است، بهتر است توصیه‌های زیر را به کار ببندید:

• سعی کنید روی ویژگی‌های مثبت کودک تمرکز کنید. حداقل سه بار در روز وقتی فرزندتان کارش را به خوبی انجام می‌دهد یا رفتار مناسبی دارد، غافلگیرش کنید و به او بگویید حواستان هست که چقدر کارش را خوب انجام می‌دهد. سعی کنید هر روز دفعات بیشتری از فرزندتان تعریف کنید.
• وقتی فرزندتان را حین انجام دادن کارهای خوب غافلگیر می‌کنید، رفتاری را که باعث رضایتتان شده است و دوست دارید از او بیشتر ببینید، به زبان ساده توصیف کنید. مثلاً بگویید: “امروز تو فروشگاه از کنارم تکون نخوردی.”
• به جای آن که به فرزندتان بگویید که چه کارهایی را نباید انجام بدهد، به او بگویید که دوست دارید چه کاری انجام بدهد. مثلاً به جای این که بگویید “ندو”، بگو “راه برو.”
• کودک کم توجه به بازخوردهای فراوانی از جانب شما نیاز دارد. سعی کنید بازخوردهای سریع و سازنده‌ای را در طول روز به او ارائه بدهید. این بار نیز بازخوردهایتان را خلاصه، خاص همان رفتار و توصیفی بیان کنید.
• کودکان کم توجه گاهی اوقات به دلیل عوارض داروهای مصرفی و ناتوانی در یک جا نشستن نمی‌توانند به خوبی غذا بخورند. مراقب باشید که فرزندتان وعده‌های غذایی را به طور منظم بخورد و در طول روز به او میان وعده‌ها و تنقلات سالم بدهید.
• ورزش سخت نیز برای فرزندتان مفید است، البته باید ابتدا از ایمن بودن ورزش اطمینان حاصل کنید. کودکان کم توجه نسبت به هم‌سن و سالانشان به نظارت بیشتر و دقیق‌تری نیاز دارند. اقدامات احتیاطی خاصی را برای اطمینان از ایمنی فرزندتان باید انجام بدهید، برای مثال کلاه ایمنی را حین دوچرخه سواری یا اسکیت سواری فراموش نکنید.
• کودکان کم توجه غالباً دچار اختلال خواب نیز می‌شوند. سعی کنید متوجه شوید که وقتی فرزندتان نمی‌تواند بخوابد، چه کاری باید انجام بدهید.
• به بهبود مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی فرزندتان کمک کنید تا کودک بتواند دوستان خوبی پیدا کند.
• اطمینان حاصل کنید که اگر کودک شما بیشتر وقت خود را با پرستار یا مربی میگذارند، پرستار فرزندتان از برنامه‌های روزمره و اهداف رفتاری کودک اطلاع دارد. به این ترتیب کودک برنامه ثابتی را در طول روز دنبال خواهد کرد.

• چطور می‌توانم به بهبود رفتار فرزندم کمک کنم؟

توصیه‌های زیر به بهبود رفتار کودکان کم توجه کمک می‌کند:

• سعی نکنید تعداد زیادی رفتار مختلف را هم‌زمان با هم تغییر بدهید. هر بار بر روی اصلاح یک تا سه رفتار کار کنید.
• درباره اهداف رفتاری با فرزندتان صحبت کنید.
• رفتارهای هدف را به مدت یک ساعت یا یک بازه زمانی محدود در زمان معینی از روز به دقت تحت نظر بگیرید و بازخوردهای لازم را ارائه بدهید. تحت نظر گرفتن رفتار کودک در تمام طول روز هم برای خودتان و هم برای کودک بسیار سخت و طاقت‌فرسا خواهد بود.
• چنانچه کودک با موفقیت به اهداف رفتاری تعیین شده رسید، مزایا و فعالیت‌های خاصی مانند پارک رفتن یا پیک نیک خانوادگی را به عنوان پاداش برای او در نظر بگیرید.
• چند قانون تعیین کنید و آنها را همواره با قدرت اجرا کنید. در انتخاب میدان نبردتان دقت کنید.
• به کودک حق انتخاب بدهید، اما انتخاب‌ها را در حد ساده نگه دارید.