بیش‌فعّالی (قسمت اوّل)
در این سری مقالات سعی داریم تا در مورد بیش‌فعّالی، انواع آن، مشکلات عدم تمرکز و اینکه آیا اصلا فرزندان ما بیش‌فعّال هستند یا نه صحبت کنیم.
- اختلال کم‌توجّهی – بیش‌فعّالی Attention-deficit hyperactivity disorderیا ADHD یک اختلال رفتاری رشدی است که در بیش تر اوقات در سنین پایین (زیر هفت سال) خود را نشان می دهد. معمولاً فرد توانایی دقّت و تمرکز بر روی یک موضوع را نداشته، یادگیری در او کند است و فرد از فعّالیّت بدنی غیرمعمول و بسیار بالا برخوردار است. این اختلال با فقدان توجه، فعّالیت بیش‌ازحد، رفتارهای تکانشی، یا ترکیبی از این موارد همراه است. هر فردی با شک ADHD باید به دقت تحت نظر یک پزشک معاینه گردد. بسیاری از این افراد، یک یا چند اختلال رفتاری دیگر نیز دارند. همچنین ممکن است یک مشکل روانی مانند افسردگی یا اختلال دوقطبی داشته باشند. ADHD شایعترین اختلال رفتاری در سنین کودکی و بلوغ است و حدود ۳٪ تا ۵٪ کودکان قبل از هفت سالگی به آن مبتلا می‌شوند. این عارضه بیشتر در دوران ابتدایی مدرسه برای کودکان و در هنگام بلوغ رخ میدهد و با افزایش سن، بسیاری از بیماران بهتر می‌شوند. در نظر گرفتن این نکته میتواند حایز اهمیت باشد که بیش‌فعّالی درمان نشده خطرناک است. تحقیقات نشان داده‌اند که ۲۵ تا ۴۰ درصد زندانیان به‌طور میانگین به این اختلال مبتلا هستند و آن را درمان نکرده‌اند.
از علائم اصلی آن علاوه بر فعّالیت بدنی غیر معمول و کمبود توجه، به رفتار تکانشی هم اشاره کردیم که نشانه آن به شرح زیر است:
- ناتوانی در کنترل، بازداری و جلوگیری از عمل
- عمل بدون تفکر، تأمل و ملاحظه
- عمل بدون پیش‌بینی، برنامه‌ریزی و توجه به پیامدهای آن
- احساس عمل آنی و خود به خود
دقت کنید که گاهی این رفتار تکانشی منجر به رفتارهایی می‌شود که ما آن ها را اصطلاحاً خراب‌کاری تلقی می‌کنیم. دقت کنید جنس این خراب‌کاری‌ها در کودکان بیش‌فعّال متفاوت است. کودکان عموماً میل به کنجکاوی دارند و برای همین زیاد می‌بینیم که برای ارضای این کنجکاوی مثلاً اسباب‌بازی خود را باز می‌کنند تا به درود آن و نحوه عملکردش پی ببرند. این نوع خراب‌کاری‌ها نشانه‌ی بیش‌فعّالی نیست. اساساً جنس خراب‌کاری ناشی از رفتارهای تکانشی متفاوت و بعضاً خطرناک و آسیب زننده است مثلاً کودک بیش‌فعّال ناگهان شروع به شکستن یا پرتاب کردن اشیاء می‌کند.
این اختلال با افزایش سن بهتر می‌شود ولی ممکن است در بزرگسالی هم ادامه پیدا کند. در این صورت معمولاً بیش‌فعّالی تخفیف پیدا می‌کند ولی رفتارهای تکانشی، ضعف تمرکز و ریسک‌پذیری ممکن است بدتر شوند. این مسائل ممکن است با یادگیری، کار و نحوه ارتباط فرد با دیگران تداخل پیدا کنند. افسردگی، اضطراب، اعتماد به نفس پایین و سوءمصرف مواد در بزرگسالان مبتلا به ADHD شایع است.
علت بیشتر مبتلایان به عارضه بیش‌فعّالی هنوز روشن نیست ولی گمان می‌رود که جزو بیماری‌های چند عاملی با ریشه ژنتیکی و در ارتباط با محیط باشد. عامل ژنتیکی این عارضه بیشتر در پدران کودکانی که دچار بیش‌فعّالی هستند وجود دارد اما عوامل محیطی نیز بر افزایش شدت این عارضه بسیار مؤثّر هستند. این اختلال به میزان سه تا پنج برابر در پسران نسبت به دختران شایع‌تر است. اگر در دوران نوزادی یعنی چهار هفته اول تولد، کودک با مشکل تغذیه یا بهداشت روانی مواجه باشد یا اگر مادر در دوران بارداری، سیگار یا الکل مصرف کند این افراد بیشتر در معرض خطر بیش‌فعّالی قرار دارند. تحقیقات نشان میدهد که ۲۵٪ خانواده‌هایی که یک عضو بیش‌فعّال دارند فرزند بعدی نیز بیش‌فعّال خواهد شد. همچنین، تحقیقات دیگری ثابت کرده که اگر یکی از دوقلوها به بیش‌فعّالی مبتلا باشد ۸۲٪ احتمال ابتلای قلوی دیگر نیز وجود دارد. این تحقیقات ثابت کرده‌اند که یکی از مهمترین علل بیش‌فعّالی، ژنتیک است.
- بیش‌فعّالی عموماً به دو دسته تقسیم‌بندی می‌شود:
نوع اول: اختلال بیش‌فعّالی
مبتلایان به اختلال بیش‌فعّالی (Hyper Active Disorder – HD) معمولاً فعّالیت بالایی دارند اما در کمال تعجب این افراد در رابطه با تمرکز مشکلی ندارند که از نشانه‌های آن می‌توان علائم ذیل را ذکر کرد:
- دست و پای بی‌قرار؛ غالباً با دست‌های خود بازی می‌کنند و آنها را حرکت می‌دهند.
- افراد بیش‌فعّال اصولاً برای مدت طولانی نمی‌توانند جایی بنشینند و باید حتماً حرکت کنند، ترک صندلی یا ترک محل نشستن از نشانه‌های بیش‌فعّالی است.
- اصطلاحاً بالا رفتن از دیوار راست که خود نشانه پر انرژی بودن کودک است اگر از حدی فراتر رود میتواند از نشانه‌های بیش‌فعّالی فیزیکی باشد.
- نوعی دیگر از بیش‌فعّالی، در تولید سر و صدا نمایان می‌شود، افرادی که دارای نوع اول بیش‌فعّالی هستند نمی‌توانند بی سر و صدا یک جا بنشینند، آنها حتماً باید مدام از خود سر و صدا در بیاورند.
- افراد بیش‌فعّال همیشه در حال حرکت و راه رفتن هستند که قسمت عمده‌ای از این حرکت‌ها از روی سرگردانی است.
- افراد بیش‌فعّال به دلایل مختلف ذهنی پرکار دارند که این پرکاری خود را در زیاد حرف زدن نمایان می‌کند.
- افراد بیش‌فعّال اصلاً تحمل انتظار ندارند به عنوان مثال قبل از پایان سؤال، جواب می‌دهند.
- افراد بیش‌فعّالی تخریب‌گرند و از این کار لذت می‌برند حتّی اگر کودکی که بیش‌فعّال است را در سن ۳۰ سالگی مشاهده کنید باز هم اصلاً به بهبود زندگی توجهی ندارد.
- بدون فکر و بدون توجه به عواقب، کارشان را انجام می‌دهند.
- نوبت را رعایت نمی کنند و درکی از نوبت ندارند.
نوع دوم: اختلال کم‌توجهی
مبتلایان اختلال کم‌توجهی (Attention Deficit Disorder – ADD) بر خلاف گروه قبلی فعّالیت بالایی ندارند اما در توجه و تمرکز دچار مشکلند. در حقیقت این افراد حضور فیزیکی دارند اما فکر و حواسشان جای دیگری است و معمولاً به اسم نابغه‌های کودن شناخته می‌شوند که از نشانه‌های آن می‌توان علائم ذیل را ذکر کرد:
- دچار اشتباه می‌شوند اما فقط از روی بی‌دقّتی
- در تمرکز کردن و توجه به یک موضوع بیش از ۵ دقیقه مشکل دارند
- افراد بیش‌فعّال اصلاً به صحبت‌های فرد مقابل گوش نمی‌کنند آنها تظاهر به گوش دادن می‌کنند
- افراد بیش‌فعّال در هنگام ناراحتی از خود عکس‌العمل‌های سریع نشان می‌دهند به عنوان مثال در هنگام گوش کردن ناگهان سر خود را برمی‌گردانند
- در برنامه‌ریزی و سازماندهی برنامه‌ها هیچ استعدادی ندارند
- اغلب به صورت کاملاً غیرعمدی لوازم و دارایی‌های خود را گم می‌کنند
- افراد بیش‌فعّال به دلیل ذهن جهنده‌شان از این شاخه به آن شاخه می‌پرند و بسیار فراموشکارند
- با کوچکترین محرّکی مثل بوق ماشین یا صدای تیک تاک ساعت حواسشان پرت می‌شود
- دستورهای داده شده را پیروی نمی‌کنند (درک دستور ندارند)
- معمولا خواب کمی دارند.
راه تشخیص نوع اول بیش‌فعّالی
اختلال بیش‌فعّالی بیماری پیچیده‌ای است و اغلب تشخیص داده نمی‌شود. برای تشخیص این افراد و مشخص شدن روند درمان، بایستی تمام عواملی که در ادامه ذکر شده در فرد دیده شود که عبارتند از:
- حداقل ۶ نشانه از نشانه‌های ذکر شده در بالا را داشته باشند
- نشانه‌های تشخیص داده شده به مدت شش ماه تداوم داشته باشند
- حداقل دارای ۵ سال سن باشند
- شروع علائم قبل از ۷ سالگی باشد
راه تشخیص نوع دوم بیش‌فعّالی
برای تشخیص این افراد و مشخص شدن روند درمان، بایستی تمام عواملی که در ادامه ذکر شده در فرد دیده شود که عبارتند از:
- حداقل ۶ نشانه از نشانه‌های ذکر شده در بالا را داشته باشند
- نشانه‌های تشخیص داده شده به مدت نه ماه تداوم داشته باشند
- حداقل دارای ۵ سال سن باشند
- شروع علائم قبل از ۷ سالگی باشد
بنابراین کودکانی که دارای تحرّک بالا یا بیش‌فعّالی جسمی هستند لزوما ADHD ندارند. علت تحرک بالا در کودکان می تواند موارد متعددی باشد. اولین مورد که این روز ها مخصوصاً در شرایط کرونا با آن در تماس هستیم مسئله عدم تحرک و در نتیجه جمع شدن انرژی در کودکان است. کودکان مخصوصا در سنین رشد میل و علاقه زیادی به تحرک و جستجو دارند. همه چیز برای آن ها جدید است و به هر مسئله به شکل یک تجربه و آزمایش نگاه می کنند. بنابراین یکی از بزرگترین علت‌های تحرک بالا در کودکان کمبود زمانی است که ما به بازی کردن با آنها می‌پردازیم و یا خود کودکان به بازی با یکدیگر می‌پردازند.
همچنین بازی‌های کامپیوتری باعث بالا رفتن هیجان بچه‌ها می‌شود امّا در عمل برای تخلیه این هیجان کاری نمی‌کند. بنابراین بچه‌ها هر چه زمان بیشتری را با این بازی‌ها صرف کنند انرژی و هیجان فروخورده‌ی بیشتری دارند که به مرور زمان با تحرک بالا خود را نشان میدهد. همچنین کاملا متضاد با آنچه که در ADHD داریم گاهی علت تحرک بالا در کودکان، هوش بالای آنهاست. کودکانی که در مدرسه زودتر متوجّه درس می‌شوند در نتیجه زودتر حوصله‌شان سر می‌رود و در نتیجه شروع به بازیگوشی می‌کنند. این مسئله ممکن است باعث شود کودک نکته‌ای را از دست بدهد اما این دلیل بر عدم تمرکز کودک نیست. همچنین کودکان باهوش معمولاً گیرایی بالایی نسبت به اتفاقات محیط دارند که غالباً این اتفاقات منفی و یا مناسب سن کودک نیست. این مسئله باعث می‌شود تا کودک دچار استرس شود و برای مقابله با این استرس کودکان اقدام به رفتارهایی می‌کنند تا این استرس را تخلیه کنند مثلاً این کودکان معمولاً میل زیادی به بالا رفتن از وسایل و بلندی دارند. درباره این موضوع به طور مفصّل در بحث اضطراب کودک در مقالات بعدی به آن اشاره می‌کنیم.
همچنین یک علت بسیار ساده وجود دارد که می تواند منجر به تحرّک بالا در کودکان شود و آن هم مصرف زیاد قندهاست. مواد قندی باعث بالا رفتن سطح انرژی کودکان یا به اصطلاح sugar rush می‌شود و به همین علت کودکان شروع به فعّالیت‌های شدید بدنی می‌کنند تا این انرژی اضافی را بسوزانند.
چند روش ساده برای مقابله با این بیش‌فعّالی جسمی وجود دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم:
- با کودکان بازی کنید. بازی‌هایی که باعث تخلیه انرژی آنها می‌شود. مثل قایم موشک، لِی‌لِی و حتّی بازی‌های قدیمی مثل یک‌قُل دوقُل که علاوه بر تخلیه انرژی کودکان باعث بهبود هماهنگی چشم و دست کودکان می‌شود.
- آنها را به پیاده‌روی ببرید. اجازه بدهید کودکان کشف کنند. آن ها را به پارک ببرید تا بدوند و یا حتی با خاک بازی کنند. روزانه حداقل نیم ساعت به آنها اجازه دهید تا انرژی خود را در راه کشف محیط پیرامون خود صرف کنند.
- به بچه ها کاغذ و قیچی بدهید (تحت نظارت خودتان) و اجازه بدهید تا با بریدن کاغذ استرس خود را تخلیه کنند. این کار معجزه می‌کند. لزوماً از آنها نخواهید که شکل خاصّی را ببرند یا کار دستی درست کنند. فقط اجازه دهید تا با بریدن کاغذ علاوه بر تفریح، انرژی جمع شده خود را خالی کنند. در ادامه می‌توانید با کاغذهای بریده شده بازی کنید. اجازه دهید تا کودک از شکل‌هایی که بریده استفاده کند و با قوّه تخیّل خود شکل‌های جدید پیدا کند.
- سعی کنید از مصرف مواد قندی صنعتی و یا پرروغن تا حد امکان بپرهیزید. آنها را به طور کامل حذف نکنید این مسئله باعث می‌شود تا نخوردن آنها برای کودکان تبدیل به دغدغه شود. صرفا روی مقدار آن نظارت کنید و تا جایی که می‌توانید قندهای طبیعی را جایگزین آنها کنید.
- شب‌ها قبل از خواب، کودکان را پاشویه کنید. هر شب قبل از خواب با آب ولرم از زانو تا مچ پای کودکان را پاشویه کنید این کار به آرامش بچه‌ها خیلی کمک می‌کند.
- سعی کنید تا جای ممکن اخبار منفی و اتفاقات استرس‌زا را از کودکان دور کنید. این که روزانه چند نفر کرونا می‌گیرند یا وضعیت دنیا چطور است یا مشکلات مالی ما، جایی در ذهن کودکان ندارد. حتی استرس و بیش‌فعّالی کودکان گاهی به علت مشکلات و روابط خانوادگی است. سعی کنید تا جای ممکن، مشکلات خود را از کودکان دور کنید. کودکان قرار نیست به درد و دل ما گوش دهند.
همچنین اگر که کودک شما کم توجه است یا به طور خاص فقط در یک درس مشکل عدم تمرکز را دارد دلیل بر بیش‌فعّالی او نیست. ممکن است کودک صرفاً دچار اختلال عدم تمرکز باشد و یا به دلیل عدم علاقه به درس خاص از توجّه به آن درس دوری می‌کند که در ادامه این مقالات حتما به آن خواهیم پرداخت.
اما در کودکانی که اختلال ADHD در آنها مسجل شده است راهکارهای زیر برای کنترل این اختلال وجود دارد.
- در ایران تاکنون پنج بازی درمانی با نام‌های ببین و بگو (برای بهبود نقص توجه)، صورت‌های فضایی (برای بهبود نقص توجه)، مجموعه بازی کنترل خشم (برای بهبود کنترل تکانشگری و مدیریت هیجان خشم)، مجموعه بازی خویشتنداری (برای بهبود کنترل تکانشگری و مدیریت هیجانات) و کودک توانا (برای کاهش ترس از تزریق در کودکان مبتلا به دیابت نوع ۱) برای کمک به بهبود بیماری‌های کودکان و نوجوانان به صورت علمی طراحی و تولید شده‌اند. امّا در کنار این بازی ها:
- برای کودک برنامه‌ریزی کنید. کودک مبتلا به این اختلال، در محدوده قوانین بهترین عملکرد را دارد. برای هر روز از قبل با کمک کودک برنامه‌ریزی کنید و این برنامه را در جایی که کودک بتواند ببیند آویزان کنید. هرچه این برنامه دقیق‌تر باشد محدودیت‌های بیشتری برای کودک ایجاد می‌کند تا بهتر رفتارش را کنترل کند و اگر از خود کودک کمک بخواهید حسّ عزّت نفس در او افزایش پیدا می‌کند و چون خودش در نوشتن برنامه‌اش نقش داشته راحت‌تر آن را انجام میدهد.
- هنگام انجام کارهایی که احتیاج به تمرکز دارد محیط را ساده و ساکت کنید. در محیط شلوغ، کودک شما به راحتی تمرکزش را از دست میدهد و تحریک‌پذیر می‌شود به طور کلی سر و صدای خانه را کم کنید.
- آموزش تماس چشمی به کودک؛ وجه مشترک این گونه کودکان این است که نمی‌توانند برای مدت طولانی به کسی که در حال صحبت است نگاه کنند. از این بازی استفاده کنید تا مهارت تماس چشمی را در کودک ایجاد کنید. بازی «نگاهتو برنگردون»، بدین ترتیب است که شما و کودک‌تان به چشمان یکدیگر خیره شوید. هر کس زودتر خسته شد و نگاهش را برگرداند بازنده است. زمان خیره شدن را ثبت کنید و هر بار که کودک بتواند نگاهش را بیشتر ثابت نگه دارد او را تحسین کنید.
- استفاده از ساعت زنگ دار؛ برای افزایش مدت زمانی که کودک میتواند آرام بنشیند از این وسیله استفاده کنید. از کودک بخواهید بکوشد تا ساعت را شکست دهد. اگر می‌خواهد تکلیف مدرسه‌اش را در زمان کوتاه‌تری تمام کند از او بخواهید یک هدف زمانی تعیین کند. برای نمونه «این درس را در ظرف ۵ دقیقه خواهم خواند» سپس به او بگویید ساعت را روی ۵ دقیقه تنظیم و خودش را ملزم کند که ۵ دقیقه بنشیند و آن درس را تمام کند. هر بار که موفق به انجام این کار شد میتواند یک مرحله جلوتر برود و هدف بعدی‌اش را تعیین کند و بدین ترتیب، زمان درس خواندن یا انجام تکالیفش را افزایش دهد. در هر مرحله او را تشویق نمایید.
- آموزش تسلط بر خود؛ به کودک بیاموزید که رفتارش را با گفتار شفاهی کنترل کند. وقتی او همراه شماست شروع به انجام کاری بکنید و مدام با خود با صدای بلند چنین حرف بزنید: «باید حواسم به کاری که دارم می‌کنم جمع باشه». به کودک بیاموزید ابتدا با صدای بلند با خودش صحبت کند و سپس آرام و بی صدا. استفاده از گروه‌ها مشاوره‌ای برای آموزش‌های لازم در این زمینه میتواند راهگشا باشد.
- یک ناحیه آرامش ایجاد کنید. قسمتی از خانه را برای فرزند خود مشخص کنید و از او بخواهید در آن جا آرام و مشغول باشد مثلاً نقاشی کند.
- خودتان را آرام نگه دارید. اگر والدین ناراحت یا عصبانی باشند علایم بیش‌فعّالی در کودکان افزایش پیدا می‌کند.
- سعی کنید اطلاعات خود را در رابطه با این اختلال بالا ببرید. رفتار های کودک‌تان را بشناسید و راه سازنده مقابله با آن را پیدا کنید.
- به هیچ وجه کودک خود را در صورتی که کار غیرسازنده‌ای انجام داد تحقیر و سرزنش نکنید. بیان عواقب کارها به طور مکرر باعث کاهش عزّت نفس در کودکان می‌شود.
- سعی کنید خانه خود را ایمن کنید تا از وجود صدمات احتمالی جلوگیری کند.
- سعی کنید با بچّه‌ها حلّ مسئله داشته باشید و بازی‌ها و تمرین‌هایی را با آنها انجام دهید که حواس 5 گانه آنها را درگیر کند.
در نهایت در مواردی که کودک مشکوک به بیش‌فعّالی است نظر یک پزشک متخصّص و انجام تست‌هایی که مربوط به تشخیص ADHD است ضروری است و اگر در صورت نظر پزشک نیاز به مصرف دارو بود تجویز دارو باید حتماً زیر نظر روانشناس و یا روانپزشک صورت بگیرد. همچنین مشاوره خانوادگی و مشاوره کودک میتواند به میزان زیادی به کنترل علائم ADHD و حتّی بیش‌فعّالی جسمی و اختلالات عدم تمرکز کمک کند.
دیدگاهتان را بنویسید